Nhịp điệu Mùa Chay: Hiểu rõ những khuôn mẫu và khác biệt

WGPNT (11/3/2025) - Có bao giờ bạn tự hỏi, khi nào một điều vẫn như thế nhưng lại khác? Nghe có vẻ mâu thuẫn, nhưng thực tế lại không hề hiếm gặp. Mùa Chay chính là một ví dụ điển hình.

Hằng năm, Giáo hội cử hành phụng vụ Mùa Chay với 40 ngày để chúng ta sám hối, hoán cải, chuẩn bị tâm hồn cho lễ Phục Sinh. Về cơ bản, mỗi Mùa Chay vẫn như nhau, không hề thay đổi. Tuy nhiên, trong Sách Bài Đọc, các bài đọc Kinh thánh mỗi Chúa nhật Mùa Chay lại có sự khác biệt qua từng năm. Lý do là vì chu kỳ phụng vụ ba năm được luân phiên theo các sách Tin mừng Nhất Lãm. Năm A, chúng ta đọc Tin mừng Matthêu, năm B là Maccô, và năm C, như năm nay, là Luca. Trong khi các bài đọc ngày thường không đổi, thì các bài đọc Chúa nhật lại khác tùy theo từng năm. Chúng ta hãy cùng xem xét kỹ hơn điều này.

MỘT THIẾT KẾ RIÊNG

Nhìn chung, Mùa Chay mỗi năm đều có cấu trúc giống nhau: bắt đầu từ Thứ Tư Lễ Tro, lên đến đỉnh cao là Tam Nhật Vượt Qua (Thứ Năm Tuần Thánh, Thứ Sáu Tuần Thánh, Thứ Bảy Tuần Thánh), và kết thúc bằng Đêm Vọng Phục Sinh đầy cao trào. Chúng ta có thể nhận ra một dòng chảy, một nhịp điệu cơ bản trong các bài đọc của mùa phụng vụ này.

Các bài đọc Cựu ước nhìn chung thuật lại lịch sử cứu độ lâu dài, cho thấy lòng kiên nhẫn lạ lùng của Thiên Chúa đối với một dân tộc cứng đầu, bướng bỉnh, không phải lúc nào cũng quan tâm đến giao ước Thiên Chúa ban. Những bài đọc này chuẩn bị cho hành động tột đỉnh của lịch sử cứu độ, là việc trao ban Con Một duy nhất của Thiên Chúa là Đức Giêsu Kitô. Các bài đọc thứ hai mỗi Chúa nhật thường giải thích ý nghĩa bí tích rửa tội và cách chúng ta sống những lời hứa khi chịu phép rửa. Các bài Tin mừng xuyên suốt mùa hoặc nói về lòng thương xót vô biên của Thiên Chúa đối với người tội lỗi, hoặc tập trung vào mối tương quan giữa Đức Giêsu và Cha trên trời, cũng như việc Ngài chấp nhận thập giá. Tất cả các bài đọc đều hướng chúng ta đến lễ Phục Sinh.

Giai đoạn đầu Mùa Chay tập trung chủ yếu vào sự cần thiết phải sám hối, hoán cải, và khao khát được tha thứ. Chúng ta được mời gọi thực hành những hy sinh, chẳng hạn như là ba việc đạo đức truyền thống: cầu nguyện, ăn chay và bố thí. Ba tuần đầu thách thức chúng ta thay đổi cuộc sống, bằng những thực hành và thái độ đạo đức phù hợp ý muốn của Thiên Chúa. Chúng ta cũng ôn lại lịch sử cứu độ, qua những bài đọc về sự thất bại của Israel khi không sống theo ý Chúa.

Tuy nhiên, từ tuần thứ tư, nhịp điệu có sự thay đổi. Chúng ta mỗi lúc mỗi chứng kiến sự tập chú hơn vào con người Đức Giêsu. Các tuần thứ tư và thứ năm nhấn mạnh mối tương quan đặc biệt giữa Ngài và Cha trên trời, đặc biệt qua các bài đọc Tin mừng Gioan. Đồng thời, sự chống đối Đức Giêsu cũng gia tăng, khi kẻ thù tìm cách gài bẫy và thậm chí giết Ngài.

Tuần Thánh bắt đầu vào Chúa nhật Lễ Lá, hân hoan chào đón Đức Giêsu tiến vào thành Giêrusalem. Tuy nhiên, chúng ta nên lưu ý rằng sự kiện này chỉ là khúc dạo đầu cho Cuộc Thương Khó, đó mới là trọng tâm thực sự của cả tuần. Bốn ngày Tuần Thánh (Thứ Hai, Thứ Ba, Thứ Tư và Thứ Sáu) sử dụng bốn Bài Ca Người Tôi Tớ Đau Khổ từ sách tiên tri Isaia, và bài tường thuật Cuộc Thương Khó từ các sách Tin mừng Nhất Lãm được công bố vào Chúa nhật Lễ Lá. Bài tường thuật Cuộc Thương Khó của Gioan được dành riêng cho Thứ Sáu Tuần Thánh. Bài Thánh thi Philipphê về Chúa Kitô (x. Pl 2,6-11) cũng được sử dụng hai lần trong Tuần Thánh, vào Chúa nhật Lễ Lá và Thứ Sáu Tuần Thánh. Điều này giúp chúng ta tập chú vào Đức Giêsu, Đấng chịu đau khổ, chịu chết và được minh oan nhờ Thiên Chúa tôn vinh. Tất nhiên, đêm Vọng Phục Sinh là cao điểm của mùa. Với chín bài đọc, đêm Vọng tóm lược lịch sử cứu độ và công bố những chủ đề lớn liên quan đến đời sống mới trong bí tích Rửa tội: nước, ánh sáng vượt qua bóng tối, sự phục sinh chiến thắng sự chết.

Đó là cấu trúc chung của Mùa Chay. Tuy nhiên, việc sử dụng luân phiên các sách Tin mừng Nhất Lãm mỗi năm mang đến những điểm khác biệt. Hãy lấy ví dụ Mùa Chay năm nay, theo Tin mừng Luca.

MÙA CHAY TRONG NĂM LUCA

Điểm khác biệt rõ ràng nhất của Mùa Chay năm nay là việc sử dụng các đoạn Tin mừng của Luca: Đức Giêsu bị cám dỗ (4,1-13) vào Chúa nhật thứ nhất, Đức Giêsu biến hình (9,28b-36) vào Chúa nhật thứ hai, và bài tường thuật Thương Khó (22,14–23,56) vào Chúa nhật Lễ Lá. Ngoài ra, Tin mừng Chúa nhật thứ ba là đoạn duy nhất của Luca về sự sám hối (13,1-9), và Tin mừng Chúa nhật thứ tư là câu chuyện được yêu thích về người con hoang đàng (15,1-3.11-32), cũng chỉ có trong Luca. Dù dụ ngôn này thường được đọc sớm hơn trong Mùa Chay hằng năm (Thứ Bảy tuần thứ hai), nhưng việc đọc vào Chúa nhật thứ tư, Chúa nhật vui mừng (Laetare), giúp chúng ta dễ dàng nhận ra sự phù hợp của dụ ngôn với Mùa Chay. Sự hòa giải đích thực mang lại niềm vui, chứ không chỉ là cảm giác tội lỗi. Lòng thương xót của Chúa Cha được thể hiện xuyên suốt mùa sám hối.

Chú ý đến những chủ đề đặc biệt của từng Tin mừng cũng mang đến nhiều điều hữu ích. Chẳng hạn, Tin mừng Luca nhấn mạnh các chủ đề như cầu nguyện, niềm vui, lòng thương xót, hòa giải và quan tâm đến người nghèo. Việc nhận ra những chủ đề này xuyên suốt các bài đọc Mùa Chay sẽ giúp vị giảng lễ tạo ra những liên kết dễ hiểu cho giáo dân. Ngay cả những chi tiết nhỏ trong các câu chuyện Đức Giêsu bị cám dỗ và biến hình cũng có thể hữu ích. Giống như Matthêu, Luca kể chi tiết việc Đức Giêsu chịu cám dỗ trong hoang địa suốt 40 ngày. Tuy nhiên, thứ tự ba cơn cám dỗ thì khác, và kẻ cám dỗ được gọi là “quỷ”. Luca mô tả Đức Giêsu “được đầy Thánh Thần” (x. 4,1), một điệp khúc vang vọng khắp Tin mừng Luca và sách Công Vụ, để chỉ những người công chính trước mặt Chúa. Khi Đức Giêsu chiến thắng quỷ, chỉ Luca ghi lại rằng quỷ đã xoay “hết cách để cám dỗ”, rồi bỏ đi, “chờ đợi thời cơ”, kairos trong tiếng Hy Lạp (4,13). Đối với Luca, thời cơ đó đến trong trình thuật Cuộc Thương Khó. Quỷ (lúc này gọi là Satan) xúi giục Giuđa phản bội Đức Giêsu (22,3) và trở lại cám dỗ các môn đệ khác (22,31).

Làm thế nào để nhận ra những sắc thái tinh tế này? Cách tốt nhất tất nhiên là sử dụng cuốn sách Tin mừng song song và đọc kỹ lưỡng. Tham khảo các sách chú giải Tin mừng gần đây cũng là một cách hữu ích. Cần tránh nguy cơ gộp các Tin mừng Mùa Chay thành một câu chuyện liền mạch về Đức Giêsu, vì đó không phải là cách các sách Tin mừng được hình thành. Đúng vậy, cũng là Mùa Chay đó, năm nào cũng lặp lại những chủ đề quen thuộc như sám hối, tha thứ và tuân giữ luật Chúa cẩn thận hơn. Nhưng trong khuôn khổ đó, mỗi Tin mừng lại có những nét phong phú độc đáo, mà vị giảng lễ nếu chú ý có thể khai thác hiệu quả.

NHỮNG YẾU TỐ KHÁC CẦN XEM XÉT

Trong bất kỳ năm nào, Mùa Chay còn được tác động bởi những bối cảnh và hoàn cảnh đặc biệt. Những khác biệt đáng lưu ý mà chúng ta không nên bỏ qua. Năm nay, có bốn khía cạnh nổi bật.

Năm Thánh Hy Vọng

Mùa Chay năm nay diễn ra trong Năm Thánh Hy Vọng mà Đức Giáo Hoàng Phanxicô công bố, Năm Thánh thường lệ đầu tiên kể từ Đại Năm Thánh 2000, khi Giáo hội bước vào thiên niên kỷ Kitô giáo thứ ba. Trong Thư gửi Hội đồng Giáo hoàng Cổ võ Tân Phúc Âm hóa năm 2022, Đức Giáo Hoàng công bố chủ đề của Năm Thánh là “Những Người Hành Hương của Hy Vọng”. Ngoài việc nhấn mạnh Năm Thánh này như một “cuộc hành hương” – trùng với Mùa Chay như một cuộc hành hương – Đức Giáo Hoàng tha thiết kêu gọi mọi tín hữu chuyên chăm cầu nguyện. Trong lời kêu gọi cầu nguyện suốt cả năm, ngài lưu ý rằng cầu nguyện là “con đường ưu việt dẫn đến sự thánh thiện, giúp chúng ta chiêm niệm ngay cả giữa đời sống bận rộn”.

Chăm sóc công trình tạo dựng

Năm Thánh này còn mang một định hướng đặc biệt, chạm đến mối quan tâm sâu sắc của Đức Giáo Hoàng Phanxicô: chăm sóc công trình tạo dựng. Trong cùng bức thư, ngài viết: “Nhận thức rằng chúng ta đều là những người hành hương trên trái đất này, mà Chúa giao phó cày cấy và canh giữ (x. St 2,15), chúng ta đừng quên chiêm ngắm vẻ đẹp của tạo thành và chăm sóc ngôi nhà chung của chúng ta trong suốt cuộc hành trình của mình”.

Ngài đã trình bày chi tiết về chủ đề này trong hai văn kiện quan trọng. Đầu tiên là Thông điệp Laudato Si’ (2015), kêu gọi toàn thể nhân loại ưu tiên cứu lấy hành tinh Trái Đất, “ngôi nhà chung” đang bị đe dọa sụp đổ nghiêm trọng hơn bao giờ hết. Đức Giáo Hoàng lặp lại lời kêu gọi này với một văn kiện khẩn thiết hơn, đó là Tông huấn Laudate Deum (tháng 10 năm 2023), thúc giục thế giới chú ý đến cuộc khủng hoảng khí hậu không thể phủ nhận và hậu quả của nó. Ngài cũng mời gọi các tín hữu suy ngẫm về việc chăm sóc tạo thành trong suốt cả năm. Rõ ràng, chăm sóc tạo thành phải là một chủ đề trọng tâm của Mùa Chay năm nay.

Kỷ niệm Công đồng Vatican II

Năm nay, Giáo hội kỷ niệm hai sự kiện quan trọng có thể được lồng ghép vào suy tư Mùa Chay. Ngày 8 tháng 12 là kỷ niệm 60 năm bế mạc Công đồng Vatican II (1965). Với tầm quan trọng lịch sử và tác động của Công đồng đến cuộc cải cách phụng vụ mà Giáo hội đang cử hành, việc chú ý đến sự kiện nổi bật này là điều đáng xem xét. Ngoài ra, ngày 18 tháng 11 là kỷ niệm 60 năm ban hành Dei Verbum, Hiến chế Tín lý về Mặc Khải. Văn kiện công đồng này có ảnh hưởng to lớn đến cách Giáo hội hiểu về Kinh thánh và chính bản chất tự mặc khải của Thiên Chúa. Một lần nữa, Dei Verbum cũng đáng được đề cập, vì Mùa Chay là thời gian thích hợp để suy ngẫm Lời Chúa và cách Lời Chúa biến đổi cuộc sống của chúng ta.

Công đồng Đại kết Nicea lần thứ nhất

Một kỷ niệm khác khá đặc biệt, được Đức Giáo Hoàng Phanxicô lưu ý trong Tự sắc công bố Năm Thánh Hy Vọng: kỷ niệm 1700 năm Công đồng Nicea (325 CN). Dù có vẻ hơi bí ẩn, nhưng đây là một công đồng cực kỳ quan trọng. Công đồng đã giúp định hình Kinh Tin Kính trọng thể mà chúng ta vẫn đang tuyên xưng mỗi Chúa nhật và các ngày lễ trọng, và cũng phổ biến đối với những hệ phái Kitô giáo khác. Ngoài ra, Công đồng Nicea cũng thảo luận về ngày lễ Phục Sinh, nhưng quyết định của công đồng không giải quyết triệt để vấn đề. Điều này vẫn còn thấy rõ ngày nay, giải thích vì sao các Kitô hữu Chính Thống giáo cử hành lễ Phục Sinh vào một ngày khác với các Kitô hữu Công giáo Rôma. Hơn nữa, giáo lý Kitô học của Nicea về tương quan giữa Chúa Cha và Chúa Con, cũng như với Chúa Thánh Thần, xuất hiện khá thường xuyên trong Mùa Chay. Có lẽ năm nay là cơ hội duy nhất để giảng về tầm quan trọng của Kinh Tin Kính Nicea, ý nghĩa lịch sử và ý nghĩa đối với chúng ta ngày nay. Chúng ta cũng có thể kết nối Kinh Tin Kính với việc cử hành bí tích Khai Tâm Kitô giáo cho các dự tòng vào lễ Phục Sinh.

Rõ ràng, việc lồng ghép quá nhiều chủ đề vào một mùa phụng vụ tiềm tàng một nguy cơ nào đó. Tuy nhiên, Mùa Chay không chỉ là một cuộc hành hương thông thường. Nó diễn ra trong những bối cảnh và hoàn cảnh mới, đòi hỏi các vị giảng lễ ít nhiều phải chú ý để đáp lại những thúc đẩy của Chúa Thánh Thần. Luôn phải có sự thận trọng. Không nhất thiết phải đề cập đến tất cả các chủ đề, và chắc chắc không phải nhồi nhét tất cả vào một bài giảng. Nhưng vì Mùa Chay kéo dài 40 ngày, chắc chắn sẽ có những cơ hội để chúng ta chú ý đến một số hoàn cảnh khi chúng phát sinh.

CHIẾN LƯỢC CHO MÙA CHAY

Tóm lại, tôi đề xuất năm bước có thể xem là chiến lược giảng dạy cho Mùa Chay năm nay. Một số linh mục có thể thấy những gợi ý này chỉ là sự nhắc lại những lớp học giảng ở chủng viện. Tuy nhiên, theo kinh nghiệm của tôi, đôi khi trở về với những điều cơ bản lại rất hữu ích.

Có cái nhìn toàn diện. Hãy suy ngẫm trước về toàn bộ Mùa Chay để nắm rõ cấu trúc, mục đích và những nét đặc thù của Mùa Chay năm nay. Cách nhìn tổng quan này cũng có nghĩa là thấy được sự liên hệ với các sinh hoạt khác của Giáo hội, kể cả tình hình cụ thể của giáo xứ mình.

Tạo sự liên kết. Tôi muốn nhấn mạnh hai điều. Thứ nhất, hãy tìm mối liên hệ nội tại giữa các bài đọc Kinh thánh, chẳng hạn như giữa Cựu ước và Tân ước. Mùa Chay làm nổi bật những liên kết như vậy – ví dụ, qua một số hình ảnh các tiên tri, hiền nhân, hoặc những tôi tớ đau khổ, vốn được xem là hình mẫu hoặc tiên trưng về Đức Giêsu chịu thương khó. Thứ hai, hãy liên hệ tới thế giới đương đại. Những chủ đề, bài học hay tư tưởng nào mang ý nghĩa thiết thực cho hôm nay và có thể truyền cảm hứng cho cộng đoàn của chúng ta?

Cầu nguyện với Kinh thánh. Việc đọc và suy gẫm Kinh thánh trước rất quan trọng, nhưng cầu nguyện với Kinh thánh cũng thiết yếu không kém. Đây không chỉ là đọc để hiểu nghĩa, mà là biến Kinh thánh thành một phần trong hành trình thiêng liêng Mùa Chay của chính linh mục. Dù quý vị chọn hình thức lectio divina nào – có rất nhiều cách thực hành – bước này sẽ đào sâu đời sống thiêng liêng và có thể mở ra những hướng đi mới mẻ cho bài giảng của quý vị.

Lên kế hoạch trước. Một số linh mục tôi biết đã xây dựng phương pháp lên kế hoạch cho cả mùa phụng vụ, đôi khi với sự hỗ trợ của các chức việc giáo xứ hoặc những giáo dân thiện nguyện nhiệt tình. Thực tế, việc mời gọi người khác tham gia vào quá trình này có thể xem là một cách thực hiện tinh thần hiệp hành, một chủ đề đang được Giáo hội đặc biệt coi trọng. Dù quý vị tiếp cận theo cách nào, việc hoạch định trước các cử hành phụng vụ sẽ giúp tăng tính thống nhất và hiệu quả.

Giữ thế quân bình. Tôi muốn đề cập đến hai điểm ở đây. Thứ nhất, cần giữ sự cân bằng tinh tế giữa những giáo huấn chung của Mùa Chay và ý nghĩa riêng của Mùa Chay năm nay. Cả hai đều quan trọng. Thứ hai, đừng cố “phát minh lại cái bánh xe”. Mục tiêu không phải là tạo ra những nghi thức phụng vụ mới để gây ấn tượng với giáo dân. Mục đích thực sự là giúp toàn thể cộng đoàn bước vào Mùa Chay một cách trọn vẹn và cử hành sốt sắng, phù hợp với những gì Giáo hội đã qui định trong sách lễ. Như vậy, chúng ta và cộng đoàn sẽ được nuôi dưỡng và củng cố, bởi vì xét cho cùng chính Chúa Thánh Thần đang hoạt động trong chúng ta sẽ làm cho Mùa Chay sinh hoa kết trái dồi dào nhất.

(*) Tác giả Linh mục RONALD WITHERUP, Hội Xuân Bích, là nguyên Bề Trên Tổng Quyền Hội Linh mục Xuân Bích và là tác giả cuốn sách mới suy niệm Mùa Chay hằng ngày: Ashes to Flames: A Lenten Pilgrimage (Paulist Press, 2025).

Tram Cung chuyển ngữ từ thepriest.com

Nguồn: giaophannhatrang.org