Cùng vào hang đá Noël đầu tiên với thánh Phanxicô Assisi

TGPSG / Aleteia -- Tại Greccio, năm 1223, trong đêm canh thức Giáng Sinh, Thánh Phanxicô Assisi đã cho đưa đến một con bò, một con lừa, một chút rơm khô và một máng ăn. Việc dàn dựng này gây ấn tượng mạnh và góp phần phổ biến truyền thống hang đá Noel. Nhưng sức mạnh nào đã thúc đẩy Thánh Phanxicô thực hiện việc này? Linh mục Bertrand Lesoing tự hỏi như thế. Cha Bertrand chính là linh mục của Cộng đoàn Thánh Máctin và cũng là tác giả của bài viết này về "Lễ Giáng Sinh của thánh Phanxicô" – một câu chuyện nói về hang đá Noel đầu tiên, được kể lại như chính bạn đang hiện diện ở đó vậy. (NXB Cerf 2023)

Khi mừng lễ Giáng Sinh vào mùa Đông năm đó ở Greccio, Phanxicô đã không còn là chàng thanh niên mới trở lại đầy nhiệt huyết và hăng hái nữa. Trái lại, cuộc đời đã nhào nắn ngài, có lẽ cũng đã hơi làm ngài bầm dập.

Vài năm trước, Phanxicô đã vượt biển cùng các chiến sĩ thập tự chinh đến Đất Thánh – là giấc mơ thời trẻ của ngài. Tại Damiette, khi gặp tiểu vương (sultan) Al-Kâmil, ngài đã phá vỡ bức tường lãnh đạm và hận thù; nhưng chỉ một thời gian ngắn sau đó, sự cố chấp của vị công sứ Tòa Thánh đã làm sụp đổ mọi nỗ lực của ngài.

Sau đó, ngài đã nhận được sự chuẩn nhận của Đức Giáo hoàng dành cho luật dòng của ngài; đó là một chiến thắng cho ngài nhưng chiến thắng có mùi vị đắng ngắt: tự do và tự tại thủa ban đầu của các anh em hèn mọn từ nay lại phải nằm trong mắt lưới cứng nhắc của lề luật và quy tắc. Tóm lại, mùa Giáng Sinh 1223 báo hiệu sẽ là một mùa lễ khá đơn điệu, một mùa Noel nửa vời. Chất độc của sự chua chát không còn xa...

Tránh ánh hào quang lừa dối

Tình thế không hề thuận lợi. Nhưng không hề chi! Trong một ý nghĩ điên rồ tựa như một bí quyết, Phanxicô quyết định ra khỏi sự ngái ngủ. Để được như thế, có lẽ ngài sẽ phải chọn nhiều phương án. Ngài rất có thể sẽ đến "nơi an toàn", quê hương ngài, Assisi; ngài cũng có thể đến Rôma, khi Hội dòng của ngài bây giờ đã có chỗ đứng được công nhận hoàn tòan trong Giáo Hội; ngài cũng có thể chơi trò chứng tỏ sức mạnh... Tóm lại, ngài có thể đi theo lôgích của thiên hạ, thực hiện một cú để đời hay một cú chơi trội để trải qua mùa Giáng Sinh với ánh hào quang chói sáng.

Đối với chúng ta 800 năm sau, lôgích của thế giới mang một màu sắc khác, nhưng về cơ bản, sự cám dỗ vẫn như cũ: biến mùa Giáng Sinh thành một khoảng lặng đơn giản, ở đó một thời gian, nhưng chỉ  thời gian ngắn thôi nhé, chúng ta sẽ quên đi những thất vọng và vỡ mộng của cuộc đời.

Tìm lại ánh sáng của mùa Giáng Sinh

Cuối cùng, Phanxicô quyết định mừng Chúa Giáng Sinh trong thung lũng Rieti ở Greccio. Một ngôi thánh đường khiêm tốn, vài căn nhà túm tụm trên sườn núi, dân cư khá nghèo nàn và phía dưới gần ngôi làng, một hang đá thường dùng làm nơi ẩn dật của vài tu sĩ. Ở đây tất cả đều có vẻ chẳng đáng chi.

Đêm đến, dân quanh vùng tụ tập về hang đá, được cho mượn tạm nhân dịp này. Phanxicô cho đưa tới một con bò, một con lừa, một ít rơm khô và một máng cho súc vật ăn. Ngài giảng, những lời rao giảng của ngài làm xúc động mọi con tim. Hài nhi sơ sinh quấn tã và ngủ trong máng cỏ kia, hài nhi mà ta chào đón, quấn tã, nuôi nấng, bảo vệ; hài nhi với tiếng khóc phá vỡ màn đêm; hài nhi mang lời hứa hẹn cho một cuộc sống mới giống như mọi hài nhi khác; hài nhi ấy lại chính là Thiên Chúa ở giữa chúng ta! Mọi người ngây ngất xúc động.

Vào đêm thánh ấy, tại một góc khuất xa xôi của nước Ý, một cái gì đó trên vỏ bọc của thế giới cũ vừa rạn vỡ. Bóng tối chưa được xua tan hết, nhưng một ánh sáng mới đã lóe lên trong những con tim, một ánh sáng của hòa bình, của niềm vui sướng và của tình huynh đệ. Những cuộc đời xám xịt bề ngoài giờ đã bắt đầu có màu sắc tươi mới khó ngờ. Ánh sáng đó - đôi lúc dao động, từng sáng lên ở Greccio cách đây 800 năm, như đã từng bừng sáng ở Bêlem, cũng như sẽ sáng lên trong tổ ấm của chúng ta năm 2023 - chính là kho báu thật sự của mùa Giáng Sinh! Nhiệm vụ của chúng ta là đón lấy và chia sẻ ánh sáng ấy.

Hang đá, một truyền thống đã có từ 800 năm

Maria, Giuse, con lừa, con bò, và hài nhi Giêsu: hang đá, chính là sự kế thừa 8 thế kỷ lịch sử. Hãy nhìn lại truyền thống rất thân thương này của nhiều mái ấm gia đình, cho dù có là người công giáo hay không.

Thị trấn Greccio (Ý), Noël 1223. Chính tại một thị trấn nhỏ này - ở miền trung nước Ý, cách Rôma vài cây số, dưới chân dãy núi chia tách bầu trời và đường chân trời - thánh Phanxicô Assisi đã sáng tạo ra hang đá Noel.

Từ nhiều thế kỷ nay, người kitô hữu đã từng tụ họp nhau lại để mừng kính ngày sinh ra của vị Vua vinh quang nhỏ bé được thánh Luca kể lại trong Tin Mừng của mình, và những cảnh tượng ngày Giáng Sinh cũng đã từng trang hoàng cho những hầm mộ rôma từ thời kỳ đầu tiên của Giáo Hội. Tuy nhiên, ở thế kỷ thứ 13 này, không một dấu vết nào cho thấy một cảnh Giáng sinh ba chiều (cảnh nổi) nào cả.

Chỉ khi trở về từ một chuyến đi Đất Thánh, nơi ngài đến năm 1219, vị sáng lập dòng "Anh Em Hèn mọn" mới có ý tưởng thiết kế một hang đá sống động để minh họa cho thực tế của mầu nhiệm Nhập thế, mầu nhiệm Thiên Chúa làm người qua hình ảnh một hài nhi. Lúc đó ngài giữ trong tâm tưởng ký ức xúc động về cảnh tượng Giáng Sinh trong hang đá Bêlem và ngài đã có một bài giảng thật hùng hồn trong lúc trên sân trước nhà thờ Greccio, vài giáo dân vào vai Thánh Gia, mục đồng và ba vua đến thờ lạy Chúa Hài Đồng. Từ tiếng Pháp "crèche" (hang đá Giáng Sinh) thật ra có nguồn gốc từ từ la tinh cripia, có nghĩa là cái máng cho súc vật ăn, chính là cái chỗ mà theo thánh Luca, hài nhi Giêsu đã được đặt nằm, quấn trong vải tã.

Từ Cải cách (tôn giáo) đến Cách mạng (Pháp)

Truyền thống này phát xuất và lan truyền đầu tiên ở Ý rồi tới Châu Âu. Dần dần, những bức tượng điêu khắc bằng gỗ đã thay thế các vai diễn trong những họat cảnh, đến mức ngự trị trong các nhà thờ trên toàn cõi kitô giáo vào thế kỷ 16, khi mà phong cách Barốc chiến thắng trong nghệ thuật và kiến trúc.

Vào những thời điểm rối ren đó và để ngăn chặn sự Cải Cách Tôn giáo đang gây chia rẽ ở Châu Âu, các tu sĩ dòng Tên, ý thức được tầm quan trọng của mầu nhiệm Giáng Sinh, đã loan truyền việc dùng biểu tượng này để tăng thêm sức mạnh cho việc giảng dạy giáo lý của các ngài.

Còn những hang đá thu nhỏ để tại nhà riêng chỉ xuất hiện rất lâu sau đó; chúng có nguồn gốc từ cuộc Cách mạng Pháp, vì năm 1793, các nhà thờ bị đóng cửa không hành đạo và những sự thể hiện về Giáng Sinh đều bị cấm trong nhà thờ.

Những hang đá thu nhỏ đầu tiên, dùng cho những buổi đọc kinh trong gia đình, ra đời trong những tổ ấm kitô giáo trong khi ở vùng Provence (miền Nam nước Pháp), những tượng Noel santon ra mắt. Những hình nhân nhỏ bằng đất nung, được nặn bằng đất sét đỏ ở miền Nam nước Pháp như vậy đã lấy tên từ phương ngữ vùng Provence "santoun", có nghĩa là "các vị thánh nhỏ". Lâu dần, danh mục nhân vật được làm phong phú thêm để, ngoài những nhân vật truyền thống, có thêm đại diện các ngành nghề đến dâng thành quả lao động lên chúa Giêsu Hài đồng nằm trong máng cỏ.

Ngày nay hang đá là phẩm vật của lòng sùng kính phổ biến, trong số những biểu tượng hấp dẫn, cùng với cây thông và những vật trang trí mà ngày xưa trẻ em thường mơ tới với niềm xúc động. Vượt lên trên những ký ức êm dịu của những mùa Giáng Sinh xưa cũ, hang đá chủ yếu nhắc cho ai đang muốn có niềm tin biết rằng Chúa yêu thế gian đến nỗi đã trở thành một hài nhi cho họ.

Bertrand Lesoing & Morgane Afif (Aleteia) / Lê Hưng chuyển ngữ (TGPSG)