Thuật ngữ của năm 2025

Năm 2025 sắp khép lại. Theo truyền thống, năm nay Nhà xuất bản Đại học Oxford của Anh quốc cũng chọn ra một từ đặc trưng nhất của năm “rage bait”. Rage bait tạm dịch là “mồi giận dữ, hoặc mồi nhử cho cơn giận”. Đây là một chiến thuật quen thuộc trên mạng xã hội khi ai đó đăng nội dung gây sốc, gây hấn, nhằm mồi nhử người đọc vào cái bẫy cảm xúc. Giận dữ càng lớn thì tương tác càng cao, và tương tác càng cao thì lợi nhuận càng tăng. Vì chỉ cần lướt năm phút trên mạng, chúng ta đã gặp đủ thứ nội dung xàm xí, tục tĩu, chia rẽ và đánh vào bản năng tò mò và bức xúc của con người.

Nhưng khi một thuật ngữ được chọn làm “từ của năm”, nó không chỉ mô tả một hiện tượng xã hội. Nó còn là một chiếc gương cho thấy điều gì đó đang xảy ra trong tâm hồn chúng ta. Câu hỏi đặt ra cho người Công giáo không chỉ là: “Tại sao người ta thích giận dữ đến vậy?”, mà còn là câu sâu xa hơn: “Tại sao chúng ta dễ bị dẫn dắt vào những tức giận đến thế? Vậy, Giáo hội phải phản ứng thế nào giữa một thế giới bị thao túng bởi cảm xúc mãnh liệt và tiêu cực?”

1. Triệu chứng của mệt mỏi

Có lẽ đây chưa là căn bệnh trầm kha, nó chỉ là triệu chứng. Theo dữ liệu của Oxford, mức độ sử dụng thuật ngữ “rage bait” đã tăng gấp ba lần trong vòng 12 tháng. Đó là dấu hiệu cho thấy người ta không chỉ thoáng thấy trên Internet, mà còn nhận biết mình đang bị điều khiển dắt mũi. Theo Tông huấn Christus Vivit (CV), Đức Giáo hoàng Phanxicô đã nhắc người trẻ rằng môi trường kỹ thuật số “không trung lập”, vì nó “có thể khuyến khích các hình thức cực đoan hóa” và “các xung đột ý thức hệ” (CV 88). Nhất là trí tuệ nhân tạo đang tiếp tay trong tiến trình này.

Tiếc là đằng sau cơn giận ấy thường dẫn đến sự mệt mỏi đến căng thẳng. Nền văn hóa đương thời giống như một ao hồ cạn nước vậy. Ai đó chỉ cần ném một viên sỏi nhỏ cũng có thể làm bùn nước bắn tung tóe. Khi người ta lo âu, cô đơn, thiếu kết nối thật, thì tâm hồn cũng dễ bị lay động, và giận dữ trở thành phản xạ tự vệ. Rage bait, vì thế, không chỉ là vấn đề kỹ thuật truyền thông, mà còn là chủ đề thiêng liêng đáng được quan tâm.

Thực ra Kinh thánh không xem giận dữ là điều xấu tuyệt đối. Chúa Giêsu cũng từng nổi giận trong Đền thờ (Mt 21,12-13). Các tiên tri nhiều lần dùng sự phẫn nộ để đánh động lòng dân Chúa. Nhưng điều nguy hiểm của cơn giận hiện nay là giận dữ không được quy hướng về sự thật, mà bị khai thác như một món hàng. Và đó chính là tình trạng của thế giới kỹ thuật số. Thánh Phaolô đã cảnh báo: “Anh em đừng để mặt trời lặn mà cơn giận vẫn còn” (Ep 4,26). Nghĩa là đừng để giận dữ biến thành nọc độc nuôi dưỡng sự oán thù. Trong khi đó, mồi giận dữ lại làm điều ngược lại, nó “dung dưỡng” sự giận dữ, kéo dài âm ỉ khiến nó trở thành thói quen. Khi ăn phải thứ mồi nhử này, tâm hồn người ta dễ thờ ơ, khó chịu, khó tin và khó yêu.

Hoặc nói như Tin mừng Gioan, ánh sáng và bóng tối luôn song hành. “Ánh sáng chiếu soi trong bóng tối, và bóng tối đã không diệt được ánh sáng” (Ga 1,5). Rage bait chính là một dạng bóng tối tinh tế khi nó không làm tắt ánh sáng ngay tức thì, nhưng xói mòn dần khả năng đón nhận ánh sáng. Theo nghĩa này, Giáo hội Công giáo trong nhiều năm gần đây cảnh báo mạnh mẽ về sự thao túng cảm xúc trong thế giới kỹ thuật số. Trong Sứ điệp ngày Thế giới Truyền Thông năm 2023, Đức Thánh Cha Phanxicô viết rằng truyền thông không được “kích động phẫn nộ nhằm giành ảnh hưởng”, nhưng phải giúp con người “lắng nghe, đối thoại và xây dựng nền văn hóa gặp gỡ”, nghĩa là cần truyền thông bằng trái tim.

Trong Laudato Si’ (LS), dù chủ đề chính là môi sinh, nhưng Đức Phanxicô cũng đã mô tả nền văn hóa tiêu thụ, kể cả tiêu thụ thông tin, là nền văn hóa “đánh vào cảm xúc tức thời” và “làm con người mất khả năng suy tư sâu” (LS 113-114). Rage bait chính là phiên bản kỹ thuật số của điều này. Chưa hết, trong Tông huấn Gaudete et Exsultate (GE) về sự thánh thiện, ngài cũng cảnh báo về “sự xấu xa tinh tế” đang len lỏi vào đời sống mỗi ngày, qua những hình thức nhỏ của sự chia rẽ, nói hành, chỉ trích giận dữ, làm “hồn ta chai đá mà ta không hay biết” (GE 115-117). Như vậy, rage bait không chỉ là vấn đề của truyền thông, mà là một thách đố đối với sự thánh thiện của con người thời kỹ thuật số.

2. Cách hóa giải

Chúng ta biết rằng nếu có cầu thì có cung. “Mồi giận dữ” tồn tại được vì tâm hồn con người còn đói khát. Một trong những cơn đói thiêng liêng có thể liệt kê ở đây là Hy vọng. Chẳng hạn, Đức Bênêđictô XVI từng viết trong Spe Salvi (SS) rằng: “Cánh cửa mịt mù tăm tối của thời gian, của tương lai, đã được mở toang. Ai có niềm hy vọng thì sống khác biệt hẳn; vì người có niềm hy vọng đã được ban cho hồng ân một cuộc sống mới.” (SS 2). Khi thiếu hy vọng, con người dễ ở trong bóng tối của những cảm xúc tiêu cực, đặc biệt là giận dữ, như một cách khẳng định sự hiện hữu của mình. Nói cách khác, rage bait tồn tại vì chúng ta dễ dàng bị lôi kéo vào cơn đói cảm xúc không được nhận diện.

Linh đạo Kitô giáo không né tránh thực tế này, nhưng đi vào trong để làm cho cơn giận biến thành an bình. Bằng cách nào? Nếu rage bait là mồi giận dữ, thì có thể nói phẩm chất truyền thông Kitô giáo là “grace bait – mồi ân sủng”. Đó không phải là chiến thuật, mà là thái độ. Nghĩa là khi ta gieo vào thế giới kỹ thuật số những hạt giống bình an, chân thật, hy vọng, đẹp đẽ, thì cơn giận sẽ dần tan biến. Chẳng hạn, trong linh đạo Thánh I-nhã, thái độ này tương ứng với chiến lược thiêng liêng là phân định. Người Kitô hữu không chỉ hỏi: “Nội dung này đúng hay sai?”, mà còn hỏi: “Nội dung này đưa tôi đến gần Chúa hay kéo tôi xa Ngài?” Câu hỏi thứ hai rất cần thiết khi đối diện với rage bait. Hoặc nói như lời Thánh Phaolô: “Hãy nghĩ đến những gì chân thật, cao quý, phải lẽ, tinh tuyền, đáng yêu mến” (Pl 4,8). Giáo hội không mời gọi chúng ta lạc quan ngây thơ, nhưng mời gọi chúng ta giữ sự trong sáng của tâm hồn, ngay cả khi thế giới bị bủa vây bởi cám dỗ của giận dữ.

Dưới ánh sáng linh đạo và giáo huấn của Giáo hội trên đây, chúng ta có thể đề xuất vài hướng thực hành cụ thể:

- Tập thói quen “tạm dừng 3 giây” trước các nội dung gây giận dữ. Hơi thở chậm giúp tách cảm xúc khỏi hành động. Sự phân định bắt đầu bằng thinh lặng.

- Học cách tự hỏi xem nội dung này đưa tôi đến đâu. Đưa đến bình an, hiểu biết, thông cảm. Hay đưa đến chia rẽ, chê bai, xúc phạm.

- Không chia sẻ khi chưa kiểm chứng. Giáo hội nhấn mạnh trách nhiệm luân lý trong việc sử dụng phương tiện truyền thông. Chia sẻ nội dung sai sự thật là cộng tác vào sự dữ.

- Tập “ăn chay truyền thông” mỗi tuần. Giảm bớt tiếp xúc để giữ tâm hồn rộng rãi hơn cho Lời Chúa.

- Truyền thông điều tốt. Như lời Đức Giáo hoàng Phanxicô trong Fratelli Tutti (FT): “Tất cả là anh em. Với những lời này, Thánh Phanxicô Assisi đã ngỏ lời với anh chị em của ngài và đề nghị với họ một lối sống mang đậm hương vị Tin mừng” (FT 1). Hãy biến mạng xã hội thành nơi gieo yêu thương, kể chuyện đời, chia sẻ niềm vui nho nhỏ, hỗ trợ người gặp khủng hoảng.

- Xem lại động cơ khi bình luận (comment). Nếu giận dữ là động lực, hãy dừng lại. Nếu bác ái là động lực, hãy viết tiếp.

- Sống đức ái trong môi trường số. Theo văn kiện Đạo đức trên Internet của Hội đồng Giáo hoàng về Truyền thông Xã hội, người Kitô hữu được mời gọi “hiện diện trên mạng như men Tin mừng”, nghĩa là sự tử tế phải trở thành phong cách sống.

3. Chọn hy vọng thay vì giận dữ

Vì năm 2025 là Năm thánh Hy vọng. Trong bối cảnh ấy, rage bait không chỉ là một xu hướng từ ngữ, mà là một lời nhắc nhở rằng thế giới đang mất dần khả năng hy vọng. “Mồi giận dữ” có nguy cơ biến con người thành những cá thể phản ứng liên tục, còn hy vọng lại đòi hỏi sự kiên nhẫn, bền lòng, thinh lặng, cầu nguyện. Khi nói về “brain rot” năm ngoái, Đức Giáo hoàng Phanxicô từng cảnh báo về sự tê liệt nội tâm do tiêu thụ quá mức những nội dung độc hại. “Mồi giận dữ” đi xa hơn khi nó không chỉ làm ta “suy sụp tinh thần”, mà còn làm ta dễ bị phân cực, dễ bị lôi kéo vào những vòng xoáy của hằn thù. Vì thế, đây là cơ hội để người trẻ Công giáo, các gia đình và các cộng đoàn tái khám phá văn hóa của ánh sáng Tin mừng.

Cuối cùng, “mồi giận dữ” chỉ có sức mạnh khi chúng ta cho phép nó tác động vào đời ta. Tương tác trên Internet không phải là hành động sống còn. Chia sẻ không phải là bản năng. Và giận dữ không phải là lối sống. Thuật ngữ của năm 2025 mời gọi mỗi chúng ta trở lại với trái tim bình an, với ánh mắt biết phân định, với tinh thần cầu nguyện và với thái độ xây dựng. Thế giới kỹ thuật số có thể là nơi gieo giận dữ, nhưng cũng có thể là nơi gieo ân sủng. Tùy vào lựa chọn của người dùng. Như lời mở đầu Tin mừng theo Thánh Gioan: “Lúc khởi đầu đã có Ngôi Lời. Ngôi Lời vẫn hướng về Thiên Chúa, và Ngôi Lời là Thiên Chúa… Điều đã được tạo thành ở nơi Người là sự sống, và sự sống là ánh sáng cho nhân loại. Ánh sáng chiếu soi trong bóng tối, và bóng tối đã không diệt được ánh sáng” (Ga 1,1-5). Nhưng ánh sáng ấy trong thời đại kỹ thuật số cần những bàn tay, những trái tim và những con người chọn sống hy vọng giữa đời thường.

Nếu “rage bait – mồi giận dữ” là từ của thế giới, thì trong năm tới đây, tôi sẽ chọn cho mình từ ngữ nào để sử dụng mạng xã hội một cách bình an và thánh thiện?

Lm. Giuse Phạm Đình Ngọc SJ