Trí tuệ nhân tạo trong nghiên cứu triết học và thần học: Cơ hội và thách đố từ góc nhìn Giáo hội Công giáo

1. Dẫn nhập
Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) trong thập niên gần đây không chỉ thay đổi đời sống xã hội, kinh tế và khoa học, mà còn đặt ra những vấn đề mới trong lãnh vực học thuật và tôn giáo. Triết học và thần học – vốn là những ngành học truy tìm chân lý và ý nghĩa – không thể đứng ngoài tiến trình này. Bài nghiên cứu này nhằm phân tích vai trò của AI trong nghiên cứu triết học và thần học, đồng thời đặt nó trong ánh sáng của giáo huấn Công giáo, đặc biệt qua các văn kiện: Rerum Novarum (1891), Rome Call for AI Ethics (2020), Antiqua et Nova (2025), và các Sứ điệp Ngày Thế giới Truyền thông gần đây.

2. Bối cảnh lịch sử và thần học
Trong thông điệp Rerum Novarum (1891), Đức Giáo hoàng Lêô XIII đã đối diện với những biến đổi xã hội do cuộc Cách mạng Công nghiệp, nhấn mạnh đến công lý xã hội và phẩm giá con người giữa một thế giới đầy biến động. Hơn một thế kỷ sau, Giáo hội tiếp tục duy trì thái độ cởi mở nhưng thận trọng trước các thay đổi công nghệ. Nếu như máy hơi nước, dây chuyền công nghiệp đã đặt ra thách đố cho xã hội cuối thế kỷ XIX, thì AI hôm nay đặt ra một “cách mạng nhận thức” có sức lan tỏa không kém.

Việc Đức Giáo hoàng Lêô XIV chọn tước hiệu gắn với Lêô XIII cho thấy một sự tiếp nối: từ Rerum Novarum – “những sự mới mẻ” của thời đại công nghiệp – đến Antiqua et Nova (2025) – “cái xưa và cái mới” của kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo.

3. Giáo huấn của Giáo hội về AI
3.1. Rome Call for AI Ethics (2020)
Được Tòa Thánh khởi xướng cùng với các tập đoàn công nghệ lớn (như Microsoft, IBM), văn kiện này đưa ra sáu nguyên tắc căn bản cho AI: minh bạch, bao gồm, trách nhiệm, công bằng, đáng tin cậy và an toàn, tôn trọng quyền riêng tư và phẩm giá con người. Đây là nền tảng cho mọi thảo luận thần học và triết học về việc sử dụng AI.

3.2. Antiqua et Nova (2025)
Văn kiện này đi xa hơn khi đặt AI trong nhiều lĩnh vực: y tế, lao động, công lý, sự sống và giáo dục. Đặc biệt, số 77–82 nhấn mạnh vai trò của AI trong giáo dục: nó có thể mở rộng khả năng tiếp cận tri thức, hỗ trợ cá nhân hóa việc học, nhưng đồng thời đặt ra nguy cơ làm giảm khả năng tư duy phản biện và sự trưởng thành nhân bản nếu lạm dụng.

3.3. Các Sứ điệp Ngày Thế giới Truyền thông
Đức Giáo hoàng Phanxicô trong Sứ điệp năm 2023, với chủ đề “Truyền thông nhân bản trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo”, đã cảnh báo nguy cơ “giả mạo sự thật” và nhấn mạnh vai trò của AI phải phục vụ sự thật và tình liên đới. Năm 2024, ngài tiếp tục mời gọi phát triển “sự khôn ngoan trong truyền thông”, khuyến khích con người giữ vai trò chủ thể chứ không để máy móc thay thế.

4. AI trong nghiên cứu triết học và thần học
4.1. AI như công cụ hỗ trợ tri thức
AI có khả năng truy xuất, tóm tắt, so sánh và dịch thuật nhanh chóng, giúp sinh viên và học giả tiếp cận tài liệu dễ dàng hơn. Nó có thể đóng vai trò “người bạn đồng hành” hoặc “đối thoại giả định” trong lớp học, giúp kiểm chứng lập luận và khơi gợi tư duy phản biện.

4.2. Cơ hội học thuật

• Tăng tốc nghiên cứu: Hỗ trợ thu thập và hệ thống hóa dữ liệu.
• Mở rộng góc nhìn: Đưa ra nhiều quan điểm để so sánh (ví dụ: hạnh phúc theo Aristotle và Thánh Tôma Aquinas).
• Ứng dụng trong mục vụ: Xây dựng chatbot giáo lý, hỗ trợ chuẩn bị bài giảng, cá nhân hóa việc học.

4.3. Thách đố luân lý và học thuật

• Nguy cơ suy giảm tư duy phản biện: Khi lệ thuộc quá mức vào công cụ. (Antiqua et Nova, số 81).
• Sai lệch thông tin: Văn bản do AI tạo ra có vẻ hợp lý nhưng chưa chắc chính xác.
• Đạo văn và trung thực học thuật: AI không phải là tác giả có trách nhiệm; người học phải giữ vai trò chủ thể trong sáng tạo tri thức.
• Nguy cơ hiểu sai thần học: AI không thể thay thế kinh nghiệm đức tin hay mối quan hệ cá vị với Thiên Chúa.

5. Định hướng của Giáo hội
Giáo hội không khước từ AI, nhưng kêu gọi một thái độ phân định:

• Khuyến khích sáng tạo và hợp tác, nhưng đặt AI trong khuôn khổ nhân vị.
• Xem AI như phương tiện giáo dục, chứ không thay thế vai trò của giáo sư và sinh viên.
• Đề cao tư duy phản biện và sự phát triển toàn diện: trí tuệ, con tim, đôi tay và các mối tương quan.

6. Kết luận
AI có thể là một công cụ quý giá trong việc học và nghiên cứu triết học – thần học, nếu được sử dụng trong tinh thần phân định Kitô giáo. Nó có thể giúp con người đến gần hơn với tri thức, nhưng không thể thay thế kinh nghiệm đức tin và sự chiêm niệm.

Như Socrates từng nói: “Tôi chỉ biết một điều, rằng tôi không biết gì”. Trong bối cảnh hôm nay, câu nói ấy có thể được mở rộng: “Tôi không biết gì về AI”. Sự khiêm tốn trước mầu nhiệm tri thức và mầu nhiệm Thiên Chúa mở ra cho chúng ta một thái độ đúng đắn: sử dụng AI như phương tiện, nhưng để đức tin soi dẫn trong hành trình tìm kiếm Chân – Thiện – Mỹ.

______________________________________________

📖 Tài liệu tham khảo

• Lêô XIII, Rerum Novarum (1891).
• Rome Call for AI Ethics (2020).
• Bộ Phát triển Con người Toàn diện, Antiqua et Nova (2025).
• Phanxicô, Sứ điệp Ngày Thế giới Truyền thông, các năm 2023–2024.