Phúng điếu

          1. Một gia đình nọ, bà nội mới qua đời. Người nhà bàn việc an táng, anh cả nói rằng chúng ta giàu có, nên viết rõ “xin miễn phúng điếu”. Người em thì nói miễn luôn vòng hoa. Người chị thì hỏi có nên miễn xin lễ không. Má lại bảo không nên viết “xin miễn phúng điếu”. Rồi cả nhà cãi nhau! Nên “xin miễn phúng điếu” hay không? Câu trả lời ở nơi thuật từ “phúng điếu”. Vậy “phúng điếu” nghĩa là gì? Thuật từ này được sử dụng rất phổ biến, nhưng không phải ai cũng hiểu ý nghĩa của nó, cho nên tìm hiểu ý nghĩa của thuật từ này là cần thiết.

        2. Phúng-điếu.

        2.1 Phúng: có những chữ Hán sau đây: 賵, (赗), 葑 (còn đọc phong), 風 (còn đọc phong), 諷, (讽), 縫, (缝) (còn đọc phùng). Trong thuật từ phúng điếu, phúng là chữ 賵 (phúng), có bộ bối (貝) và chữ mạo (冒). Bối (貝) nghĩa là tiền tài, còn mạo (冒) nghĩa là che đậy. Nên nghĩa nguyên thủy của chữ phúng là tặng áo xống đồ vật cho người chết để che đắp thi hài; cốt ý là tặng cho người chết, giúp tiền của cho nhà hiếu làm ma chay. Hiện nay phúng có nghĩa là: dt. (1) Đồ tặng người chết; đt. (2) Đem lễ vật tới cúng người chết, dùng xe ngựa giúp người ta chôn kẻ chết.

      Chúng ta nên phân biệt rõ: (1) Giúp xe ngựa gọi là phúng (賵), giúp tiền bạc gọi là phụ (賻); giúp quần áo gọi là tùy (禭) (2) Cho người chết gọi là phúng (賵), còn cho kẻ sống gọi là phụ (賻)[1][1].

       2.2 Điếu: có những chữ Hán sau đây: 弔, 吊, 窎, 葯, (药) (còn đọc dược, ước), 窵, 釣, (钓). Trong thuật từ phúng điếu, điếu là chữ 弔 (吊, điếu). 弔 là chữ hội ý, gồm hai chữ nhân (人) và cung (弓). Cổ xưa người chết không được chôn, nhưng để nơi hoang vắng và dùng củi che lại, nhà hiếu và những người đi viếng kẻ chết thường mang theo cung tên để canh giữ, không cho dã thú ăn xác kẻ chết. Nên nghĩa nguyên thủy của chữ này là viếng thăm kẻ chết. Chữ điếu (弔) nghĩa là: đt. (1) Viếng kẻ chết; (2) Tỏ lòng thương tiếc đối với người chết; (3) An ủi; (4) Treo, máng: điếu kiều (cầu treo, cầu rút); (5) Rút lại; (6) Xách lấy, cắt lấy; dt. (7) Việc viếng kẻ chết; (8) Một xâu tiền thời xưa (một ngàn đồng tiền là một điếu, cũng như ta nói là một quan vậy). Thật ra chữ điếu (吊) có bộ khẩu (口) là chữ dân gian của chữ điếu (弔) có bộ cung (弓), xưa hai chữ này đồng nghĩa, nhưng nay đã sử dụng khác nhau, chữ điếu (弔) có bộ cung (弓) chỉ có nghĩa liên hệ tới viếng người chết, còn điếu (吊) có bộ khẩu (口) thì dùng cho các nghĩa treo, máng hay rút lại. Vì chữ Việt là chữ phiên âm, không thể phân biệt chữ 弔 hay 吊, nhưng chúng ta cũng nên nhớ trong thuật từ phúng điếu, chữ điếu chỉ có nghĩa viếng kẻ chết, mà không có nghĩa treo, máng hay rút lại gì cả.

      Chữ điếu còn có nghĩa Nôm là: (1) Đồ dùng để hút thuốc lào; (2) Thuốc lá cuốn thành hình ống dài để hút: điếu thuốc lá.

      2.3 Nghĩa của từ phúng điếu.

Từ những tìm hiểu trên, chúng ta thấy phúng có nghĩa là đem lễ vật tới cúng người chết, hay chính xác hơn là giúp nhà tang bằng xe ngựa. Ngày nay ít người còn dùng ngựa nữa, chúng ta có thể tạm hiểu là đem lễ vật tới cúng người chết. Còn chữ điếu nghĩa là viếng thăm kẻ chết. Vậy phúng điếu là đem lễ vật đến cúng người chết, thăm hỏi và chia buồn cùng tang quyến.

     Lễ vật phúng điếu không chỉ là tiền, mà có thể là vòng hoa, lẵng hoa, thẻ nhang, nhang đèn, trướng liễn, điếu văn, người Công Giáo còn đem tiền xin lễ nữa…Theo sử kể lại rằng khi vua Khải Định băng hà (1925), hoàng gia nhận được nhiều trướng liễn phúng điếu, trong đó có trướng liễn của vua Duy Tân (lúc đó vua đang bị đày ở đảo Réunion) viết: 

         "Ông vội bỏ đi đâu, bỏ bạc, bỏ tiền, bỏ vợ, bỏ con, bỏ hát bội, thầy tu, bỏ hết trần duyên trong một lúc".