Ngày Quốc tế Người Bản địa: Quyền được tách biệt

TGPSG/Vatican News -- Ngày Quốc tế Quyền của Người Bản địa nhấn mạnh quyền của các dân tộc bản địa: Quyền được tách biệt với phần còn lại của thế giới.

Ở Peru, cộng đồng Mashco Piro là những người canh giữ vô hình của rừng Amazon - hiện đang bị đe dọa bởi các ngành công nghiệp khai thác.

Đất đai mà các dân tộc bản địa cư trú chứa đựng một sự đa dạng sinh học vô song.

Hiện nay, có hơn 470 triệu người bản địa sống ở khoảng 90 quốc gia.

Một trong những mục tiêu của Ngày Quốc tế Người Bản địa Thế giới – được tổ chức hàng năm vào ngày 9/8, năm nay tập trung vào chủ đề “Người Bản địa và Trí tuệ Nhân tạo: Bảo vệ Quyền, Định hình Tương lai” – là bảo vệ môi trường.

Điều này cũng có nghĩa là công nhận giá trị của kiến thức bản địa trong việc bảo tồn đa dạng sinh học và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Người Mashco Piro của Peru

Người Mashco Piro, một dân tộc bản địa ở vùng sâu rừng Amazon của Peru, trong vài tháng gần đây đã được nhìn thấy dọc theo hai dòng sông Las Piedras và Alto Madre de Dios, sâu trong rừng mưa nhiệt đới. Họ chọn cách tách biệt với thế giới hiện đại để bảo vệ bản sắc, kiến thức và sự cân bằng mong manh giữa văn hóa và thiên nhiên. Các báo cáo về hoạt động của họ đến từ FENAMAD (Liên đoàn Người bản địa sông Madre de Dios và các phụ lưu), đại diện cho các dân tộc bản địa trong vùng.

Người Mashco Piro thuộc nhóm PIACI - các dân tộc bản địa tự nguyện cô lập hoặc trong giai đoạn đầu tiếp xúc với thế giới bên ngoài. Các cuộc gặp gỡ với bên ngoài, thường là vô tình và không mong muốn, có thể gây hậu quả nghiêm trọng, đem đến rủi ro sức khỏe và sốc văn hóa.

Một sự tồn tại mong manh

Peru chính thức công nhận ít nhất 25 nhóm dân tộc bản địa trong tình trạng này, và từ năm 2006, đã bảo vệ “derecho a la no intervención: quyền không can thiệp" - cùng với việc thành lập các khu bảo tồn lãnh thổ riêng biệt. Các khu bảo tồn này bao gồm Mashco Piro, Madre de Dios, Isconahua, và Kugapakori-Nahua-Nanti. Tuy nhiên, mới chỉ có 5 trong số 25 khu bảo tồn được đề xuất chính thức được thành lập, phản ánh sự yếu kém trong hệ thống bảo vệ.

AIDESEP (Hiệp hội Liên tộc phát triển rừng nhiệt đới Peru) nhiều lần chỉ trích nhà nước Peru trì hoãn thành lập các khu bảo tồn mới, đồng thời cảnh báo về các động thái lập pháp có thể làm suy yếu các biện pháp bảo vệ hiện có.

Đặc biệt, người Mashco Piro đã phản ứng trước sự tiếp cận của các thợ khai thác gỗ và mỏ bằng tiếng la hét và mũi tên - một phản ứng phòng vệ xuất phát từ hàng thập kỷ bạo lực, nô lệ và bệnh tật. Hiện nay, họ di chuyển theo mùa dọc các con sông, sống bằng săn bắn, câu cá và hái lượm, hài hòa với rừng mà không khai thác nó.

Nguy cơ từ các ngành công nghiệp khai thác

Các dự án khai thác vẫn là một trong những mối nguy lớn nhất. AIDESEP lên án việc áp đặt các chương trình môi trường - như chương trình REDD+ quốc tế nhằm giảm phát thải từ phá rừng - được thực hiện mà không tham vấn cộng đồng bản địa. Người dân địa phương thường cảnh báo rằng đằng sau các tuyên bố bảo tồn là các lợi ích kinh tế và các hình thức “thuộc địa môi trường.”

“Những dân tộc cô lập không thể ký kết các thỏa thuận hay đồng thuận. Đó chính là lý do họ cần sự bảo vệ mạnh mẽ hơn,” AIDESEP tuyên bố vào năm 2024. Một ví dụ điển hình là Khu Bảo tồn Người Bản địa Sierra del Divisor Occidental, được thiết lập nhằm bảo vệ các dân tộc Remo, Mayoruna, và Kapanawa. Việc thành lập khu bảo tồn này, chờ đợi suốt gần 20 năm, liên tục bị trì hoãn, khiến các cộng đồng này phải đối mặt với những mối đe dọa nghiêm trọng về sức khỏe và văn hóa.

Nguy cơ mới từ ‘du lịch influencer’

Bên cạnh các mối đe dọa lịch sử và thể chế, còn có một nguy cơ mới trong thời đại số: chủ nghĩa kỳ thú 2.0. Ngày nay, sự tò mò với các dân tộc chưa từng tiếp xúc đã chuyển sang mạng xã hội, nơi các video, hình ảnh và bài đăng về “những lần nhìn thấy” có thể lan truyền mạnh mẽ. Một số influencer còn tìm kiếm gặp gỡ trực tiếp, biến cuộc gặp với người bản địa thành trò trình diễn cho người theo dõi. Các tổ chức phi chính phủ như Survival International đã lên án đây là một nguy cơ ngày càng tăng, kêu gọi mọi người không chia sẻ hình ảnh hoặc video vi phạm quyền được tàng hình.

Nguy cơ này tiếp sức cho một “cuộc săn tìm kho báu dân tộc học” chỉ dựa trên logic tiêu thụ. Bất kỳ sự tiếp xúc không mong muốn nào cũng có thể gây thảm họa: không có miễn dịch với các bệnh thông thường, ngay cả cúm mùa cũng có thể gây tử vong. Tổn hại không chỉ là về thể chất: bất kỳ sự xâm nhập nào cũng có thể phá vỡ sự cân bằng văn hóa đã tồn tại hàng thiên niên kỷ.

Kết luận

Thách thức ngày nay là kết hợp bảo vệ nhân quyền với một tầm nhìn về thiên nhiên như một điều để chia sẻ, không phải để khai thác. Công nhận quyền được cô lập là một hành động lắng nghe, tôn trọng và bảo vệ. Đây là một rào cản chống lại sự đồng nhất văn hóa, là trách nhiệm chung đối với một nhân loại khác biệt nhưng không xa cách - những người mang trong mình một tri thức có quyền tồn tại, ngay cả trong im lặng.

Tác giả: Matteo Frascadore

Cao Trí (TGPSG) biên dịch từ Vatican News